۰۶ خرداد ۱۳۹۹ ۰۱:۰۵
کد خبر: ۲۹۵۱۹۳
محمدسعید ذکایی در نشست «تأملی در رنج‌های جوان امروز ایرانی»

محمد سعید ذکایی*


آنچه ذیل «فراغت» می‌فهمیم و با آن مأنوس شده‎ایم یا به انجام کار و فعالیتی اشاره دارد، یا زمان و برش خاصی از آهنگ زندگی روزمره را در بر دارد یا حس و حالتی ذهنی، درونی و وجودی را نشان می‎دهد. این مرزها البته درهم تنیده‌اند و اگر چه به لحاظ توضیحی جداگانه قابل تحلیل‌اند با این حال در یکدیگر رخنه می‌یابند.
البته «مکانمندی»، «زمانمندی» و «کنش‎مندی» فراغت محصول زیست مدرن و تفکیک اجتماعی هستند که در مسیر مدرنیته تجربه و اقتباس شده‎اند. فراغت از تجربه‎ای بیشتر حسی و آمیخته با چرخه زندگی خصوصی بتدریج به نهاد و میدان عملی گسترده و پیچیده تبدیل شده است که «سلیقه»، «معناسازی» و «رفتار» ما را تحت‎الشعاع قرار داده است. در چرخش تاریخی فوق‎الذکر، فراغت به مثابه کاری (فعالیتی) که باید با تدارک، برنامه‎ریزی، صرف وقت ویژه و بیرون از خانه و البته صرف هزینه انجام پذیرد، وجاهت و مقبولیت بیشتری یافته است.
چرخه‎هایی از تحولات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی «فراغت» را به مثابه کار و خدمتی که باید انتخاب و خریداری شود به ما معرفی و تحمیل می‎کنند. افزودن ارزش‌های فراغتی به کالاهایی که پیش از این وجه کارکردی آنها غالب بوده است، بازنمایی و تولید فشار هنجاری و برساختن سلسله مراتبی از ذائقه‎ها و سبک‎های فراغتی در کنار تغییرات و نگاه‎های ارزشی تغییر یافته، انتخاب‎های فراغتی ما را نیز تغییر و نگاه و حس دیگری از آن را وارد زندگی ما کرده است.
در وجه منفی، فرهنگ مصرفی با همه توان در خدمت بازاریابی، تفکیک، نمایش و بسط مدها و سبک‎های مصرفی فراغت است. چرخه سرمایه‎داری برای بقای خود، فراغت را ضرورتاً با ریخت و پاش، تحرک و جابه‌جایی زیاد و نمایش‎های جمعی و تظاهری همبسته می‌داند.


فراغت امروز از همیشه به ما نزدیک‎تر و در همان حال همزمان از ما دورتر است. رفاه، استقلال و عاملیت، تکنولوژی‎های جدید و ارتقای سلامت، ما را به آن سوق می‎دهد و در همان حال فقر و محرومیت، بیگانگی و استیصال در یافتن توازن و منطق زندگی، ما را از آن دور می‎سازد. این وضعیت پارادوکسیکال به اجبار بسیاری از ما را هم به‌عنوان افراد و شهروندان با آزمایش و خطا و در نهایت انتخاب فردی و مخاطره روبه‌رو می‎کند.
امروزه بسیاری از ما از کیفیت آنچه زمان یا تجربه فراغت می‏ خوانیم، رضایت چندانی نداریم. در حالی که بیش از هر زمان دیگر از انتخاب، مصرف و در موارد بسیاری از رفاه برخورداریم. قالب‎های نهادینی که مسیر زندگی ما را تنظیم می‎کنند نیز اغلب همین جهت را دنبال می‎کنند.
به‌همان سان، به موازات نگاه بیرونی به فراغت و توسعه نهادین آن، به نظر می‎رسد مهارت‎ها و تعلقات درونی‎تر و حسی‎تر انسان‎های مدرن و بخصوص شهرنشینان به فراغت افول یافته است. بی‎قراری، حس ملال و یکنواختی و ناتوانی در برقراری تعادل عاطفی بیش از پیش در زندگی ما به چشم می‎خورد. برای بسیاری از ما ایجاد احساسی خوب و لحظاتی مفرح در محیط خانه به چالشی بزرگ تبدیل شده است و گاه ماندن در خانه را با انتخابی تحمیلی و بی‎ثمر همسان‎انگاری می‎کنیم. خانه را صرفاً حد فاصل و محیطی برای آماده‎سازی جهت کار روزانه می‎پنداریم. از همین رو است که طولانی شدن خانه ماندن (خانه‎نشینی‎ها) برای بسیاری از ما نتیجه‎ای جز پناه بردن به عادات تکراری و کم ثمر برای پر کردن این زمان یا کشتن آن به‌دنبال ندارد. طولانی کردن ساعات خواب، اتکای افراطی به تماشای تلویزیون و بیشتر از آن فضای مجازی، اقلام اصلی فعالیت داخل منزل بشمار می‎آیند.


 بدیهی است که نابرابری‎های سرمایه‎ای در سطوح مختلف جهت‎دهنده انتخاب‎های فراغتی افرادند و سبک‎ها و انتخاب‎های آنان را جهت می‎دهند. با این حال حتی با کنترل این نابرابری‎ها و کمیابی‎ها همچنان می‎توان انتظار داشت، بازاندیشی‎ها و تغییر عادات و آموزش بتواند معانی و فرصت‎های تازه‎ای را برای فراغت به همراه آورد.
فراغت مطلوب بیش از آنکه با فعالیت‎های مبتنی بر مصرف پیوند یابد، از درون تجارب عادی روزمره زندگی ریشه گرفته و تجربه‎ای درونی است. فراغت نه ضرورتا به‌عنوان «هدفی غایی» بلکه بیشتر به مثابه «استراتژی برای زندگی» باید جست‌وجو شود. ما به شاخص‎های بیرونی، نمایشی، تظاهری و ابزاری فراغت بیشتر دلبسته شده‎ایم و اعتبار آن را همیشه در خود و شبکه روابط اولیه در میدان خانواده جست‎وجو نمی‎کنیم. از این رو، محدود کردن تجربیات فراغتی به میدان‎هایی که مستلزم جابه‌جایی، تدارک وسیع، صرف هزینه یا همراه کردن دیگران باشد، ضرورتاً ناب‎ترین لحظات فراغتی ما را رقم نمی‎زند. اگر فراغت ناب یا ایده‎آل را با بازاندیشی بیشتر و افزودن به ظرفیت‎های حسی و شناختی و ادراکی پیوند زنیم در این عرصه، فضای خانه و خانواده ممکن است بیشتر فرصت آن را مهیا سازد.
اندیشیدن چه با بهانه مطالعه رمان‎ها و آثار کلاسیک و معاصر اثرگذار (اجتماعی، تاریخی و ادبی)، تقویت مهارت‎های خلاقانه (موسیقی، نقاشی، خط، مجسمه‌سازی و مانند آن)، نوشتن، خلوت کردن (با اهداف دینی، معنوی، جسمانی یا حسی)، دنبال کردن علایق آماتور در منزل (انواع بازی‎های فکری و ورزشی و تفریحی)، لذت بردن از موسیقی خوب، بهره‎گیری از مستندات و ویدئوهای آموزشی با موضوعات مختلف (علمی، ورزشی، تاریخی، توریستی و مانند آن)، انجام و هدایت رفتارهای داوطلبانه به شیوه مجازی، یافتن شیوه‎های جدید و مبتکرانه برای سرگرمی، تقویت روابط خانوادگی و برقراری همدلی و معاشرت‎پذیری‎های بیشتر با اعضای خانواده، تنها بخشی از قلمرو تجارب متنوعی است که محیط و فضای خانه و خانواده می‎توانند استعداد آن را فراهم کنند.
روشن است که انتخاب و انجام برخی از این فعالیت‎ها همچنان با دسترسی‎ها و سرمایه‎ها پیوند خورده و مولد نابرابری است. نابرابری‎های فضایی در محل زندگی و کیفیت و موقعیت فضای مسکونی خانواده‏ها (محله سکونت، اندازه مسکن، وضعیت مالکیت و نوع امکانات داخل منزل) می‎توانند موانع جدی برای تعادل‎بخشی به فعالیت‎های درون خانه و رضایت از کیفیت زندگی ایجاد کنند و در نتیجه بر عادت‎واره‎های افراد عمیقاً تأثیر گذارند.
لازم است «سرگرمی‎خواهی آنی» که فرهنگ فراغتی غالب در طبقات مختلف ما ایرانیان بشمار می‎رود، با انتخاب‎هایی مسئولانه‎تر (هم به خویش و هم اجتماع پیرامون) همراه و تکمیل شود. کیفیت زندگی با فراغت‎های تأملی، کمتر مصرفی و انجام شده در میدان‎های کوچک ‏تر تضمین و پاداش بیشتری به‌دنبال دارد.



نیم‌نگاه

«فراغت» امروز از همیشه به ما نزدیک‎تر و در همان حال همزمان از ما دورتر است. رفاه، استقلال و عاملیت، تکنولوژی‎های جدید و ارتقای سلامت، ما را به آن سوق می‎دهد و در همان حال فقر و محرومیت، بیگانگی و استیصال در یافتن توازن و منطق زندگی، ما را از آن دور می‎سازد. این وضعیت پارادوکسیکال ما را با مخاطره روبه‌رو می‎کند و امروزه بسیاری از ما از کیفیت آنچه زمان یا تجربه فراغت می‏ خوانیم، رضایت چندانی نداریم.
بی‎قراری، حس ملال و یکنواختی و ناتوانی در برقراری تعادل عاطفی بیش از پیش در زندگی ما به چشم می‎خورد. برای بسیاری از ما ایجاد احساسی خوب و لحظاتی مفرح در محیط خانه به چالشی بزرگ تبدیل شده است و گاه ماندن در خانه را با انتخابی تحمیلی و بی‎ثمر همسان‎انگاری می‎کنیم. از همین رو است که طولانی شدن خانه ماندن (خانه‎نشینی‎ها) برای بسیاری از ما نتیجه‎ای جز پناه بردن به عادات تکراری و کم ثمر برای پر کردن این زمان یا کشتن آن به‌دنبال ندارد. طولانی کردن ساعات خواب، اتکای افراطی به تماشای تلویزیون و بیشتر از آن فضای مجازی، اقلام اصلی فعالیت داخل منزل بشمار می‎آیند.
فراغت نه ضرورتاً به‌عنوان «هدفی غایی» بلکه بیشتر به مثابه «استراتژی برای زندگی» باید جست‌وجو شود. ما به شاخص‎های بیرونی، نمایشی، تظاهری و ابزاری فراغت بیشتر دلبسته شده‎ایم و اعتبار آن را از خود و در شبکه روابط اولیه در میدان خانواده جست‎وجو نمی‎کنیم.


*عضو هیئت علمی دانشگاه علامه‌طباطبائی
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* captcha:
* نظر:
مطالب دیگر
چگونه مسائل جنسی را به کودک آموزش دهیم؟
یک استاد دانشگاه در گفتگو با عطنا بررسی کرد

چگونه مسائل جنسی را به کودک آموزش دهیم؟

تربیت جنسی امری ضروری است و آموزش آن را از هر سنی که کودک شروع به سوال پرسیدن می کند باید شروع کرد. اما به طور کلی اولین زمان برای این آموزش 3 تا 5 سالگی است. چون کودک در این برهه سنی کنجکاوی هایی دارد
فقدان سرمایه اجتماعی، نظام سیاسی را با چالش‌ روبرو می‌کند/ مهاجرت یکی از نتایج شکاف میان دولت و ملت است
یک جامعه شناس در گفتگو با عطنا مطرح کرد

فقدان سرمایه اجتماعی، نظام سیاسی را با چالش‌ روبرو می‌کند/ مهاجرت یکی از نتایج شکاف میان دولت و ملت است

یک استاد دانشگاه معتقد است: «نهادهای دولتی و حاکمیتی نقش مهمی در اعتماد عمومی دارند و در واقع عملکرد نهادهای اجتماعی و سیاسی است که اعتماد را خلق می‌کند یا باعث کاهش آن می‌شود.»
فضای مجازی را باید کنترل کرد/ باید به سمت اینترانت حرکت کنیم
یک جامعه شناس در گفتگو با عطنا:

فضای مجازی را باید کنترل کرد/ باید به سمت اینترانت حرکت کنیم

در حال حاضر در معرض تهدید جدی هستیم. طرح مجلس درباره ساماندهی فضای مجازی اولین گام در جهت داشتن برنامه برای مدیریت فضای مجازی است و البته نباید به روش‌های نادرست مثل قطع کردن اینترنت روی بیاوریم.
مدیریت فضای مجازی در آمریکا و کره جنوبی چگونه است؟
بررسی قوانین اینترنت در کشورهای دیگر (1)

مدیریت فضای مجازی در آمریکا و کره جنوبی چگونه است؟

TikTok و WeChat دو شبکه اجتماعی چینی هستند که در دنیا با استقبال روبه‌رو شده‌اند، اما در زمان ریاست جمهوری ترامپ استفاده از این اپلیکیشن‌ها در امریکا به دلیل نگرانی های امنیتی ممنوع اعلام شد.
پر بازدیدها
آخرین اخبار