روز گذشته بود که رئیس دانشگاه شهید بهشتی از تحریم مجدد این دانشگاه در قالب اسناد برجامی خبر داد. به گفته او اتحادیه اروپا در اقدامی دوباره دانشگاه های بهشتی و صنعتی شریف را تا هشت سال دیگر در لیست تحریمهای برجامی قرار داده است. نکته قابلتامل در صحبتهای او این است که پیشتر اعلام شده بود این دو دانشگاه به بهانه فعالیتهای هستهای تحریم شدهاند، اما حالا کشورهای تحریمکننده به انتشار مقالات دو دانشگاه ایرانی نیز واکنش نشان داده و چاپ تمام مقالات این دانشگاهها را تحریم کردهاند؛ در اصل دیگر تفاوتی بین مقالات مرتبط با حوزه هستهای و فیزیک با سایر حوزههای علمی وجود ندارد و حالا کشورهای خارجی تحریمهایشان را شامل تمام فعالیتهای این دو دانشگاه ایرانی کردهاند! اما این اولین خبر درباره تحریم دانشگاهها نبوده و نیست؛ چراکه آخرین ماه از سال 97 بود که منصور غلامی، وزیر علوم از تحریم دو دانشگاه شهید بهشتی و صنعتیشریف به خاطر فعالیتهای علمیشان در حوزه انرژی هستهای از سوی کشورهای اروپایی سخن به میان آورد؛ تحریمهایی که در سومین سالگرد امضای برجام اعمال شد و رایزنیها برای رفع آنها از همان زمان تا امروز نتیجهبخش نبوده است. تحریم دانشگاههای کشور تنها به این دو دانشگاه محدود نشد و در شهریورماه 96 نیز دو دانشگاه علوم پزشکی بقیهالله(عج) و امام حسین(ع) از سوی وزارت خزانهداری آمریکا و در راستای قانون «کاتسا» مورد تحریم قرار گرفتند تا بعد از گذشت هشت سال از امضای برجام، چهار دانشگاه ایران در زمره دانشگاههای تحریمشده قرار گرفته باشند. البته حقیقت ماجرا این است که در اصل کل جامعه علمی کشور تحریم است، شاید در ظاهر تنها نام چند دانشگاه رسانهای شده باشد، اما جامعه دانشگاهی کشور در حوزه تامین ملزومات آزمایشگاهی و خرید تجهیزات مورد نیازش چه پیش از برجام و چه بعد از امضای آن و حتی در شرایط فعلی با مشکلاتی روبهرو است که اگر بخواهیم مقوله نقلوانتقالات ارزی دانشگاهها را نیز به آن اضافه کنیم، باید بگوییم که تحریمهای همهجانبهای علیه دانشگاهها وضع شده که شاید چندان به جنبههای مختلف آن پرداخته نشده است.
البته اگر نگاه دقیقتری به مساله تحریم دانشگاههای کشور داشته باشیم، باید بگوییم زمزمه تحریم دو دانشگاه شهید بهشتی و صنعتیشریف از همان زمانی شروع شد که بازرسان سازمان انرژی اتمی بهراحتی وارد دانشگاههای مهمی چون علموصنعت، صنعتیشریف و شهید بهشتی شده و از بخش آزمایشگاهی و تجهیزات این دانشگاهها بازدید کردند؛ مسالهای که همان زمان با واکنشهای بسیار تندی همراه شد و حتی کار به انکار وزارت علوم نیز رسید، بهطوری که منصور غلامی در تیر ماه سال گذشته درباره این مساله اینطور گفته بود: «آژانس بینالمللی انرژی اتمی بازدیدی از دانشگاههای کشور نداشته و این بحث مربوط به شورایعالی امنیت ملی است.» البته درنهایت رئیس سازمان انرژی اتمی این مساله را تایید و عنوان کرد: «بازدید از چند دانشگاه در چارچوب تعهدمان به پروتکل الحاقی صورت گرفت. آژانس بینالمللی انرژی اتمی بر پایه این پروتکل و پادمان هستهای، در جایی که مواد هستهای پیدا کند، آنجا را بهعنوان یک مرکز هستهای تلقی میکند. مواد هستهای را هم تعریف و مشخص کرده و میگوید جایی که این مواد وجود داشته باشد از دید مقررات آژانس، آنجا یک مرکز هستهای به شمار میآید.»
بعد از انتشار این اخبار بود که جامعه دانشگاهی با انتشار خبر تحریم دو دانشگاه صنعتیشریف و شهید بهشتی مواجه شد؛ مسئلهای که با توجه به اتفاقات آن سال، چندان هم دور از ذهن به نظر نمیرسید؛ اما نکته قابلتامل اینجاست که امروزه دیگر بحث تحریم دانشگاهها از حوزه فعالیتهای علمی مرتبط با حوزه انرژی هستهای نیز فراتر رفته و آنطور که رئیس دانشگاه شهید بهشتی گفته حساسیتها برای انتشار مقالات علمی غیرمرتبط با حوزه فیزیک و هستهای از سوی این دانشگاه نیز بالا گرفته است.
از سوی دیگر، دنیا تنها به تحریم دانشگاهها بسنده نکرده و امسال رسما وارد مرحله دستگیری اساتید ایرانی نیز شده است؛ بهطوری که در اردیبهشتماه امسال خبر دستگیری استاد دانشگاه تربیتمدرس منتشر شد؛ در این رابطه محمدتقی احمدی، رئیس این دانشگاه گفته بود: «این استاد دانشگاه با ویزای رسمی و با هماهنگی دانشگاه عازم فرصت مطالعاتی بوده و قرار بود حدود ۶ ماه در یک دانشگاه تحقیقات مشترک داشته باشد ولی در بدو ورود در فرودگاه وی را دستگیر کردند.»
جرم این استاد این بود که ماده شیمیاییای که مربوط به بحث پزشکی آزمایشهای خونشناسی است، به نام او سفارش داده شده بود. او همچنان در زندان به سر میبرد و مشخص نیست چه زمانی آزاد خواهد شد؛ البته پیشتر نیز آمریکا دست به تحریم دانشمندان ایرانی زده بود، بهطوری که در اولین ماه از سال جاری 31 نهاد و دانشمند ایرانی از سوی آمریکا تحریم شده بودند که ازجمله آنها میتوان به منصور عسگری، محمدمهدی دائمیعطاران، روحالله قادریبرمی، سعید برجی، رضا ابراهیمی، غلامرضا اطاعتی، محمدحسین حقیقیان، جلال امامیقرهحاجیلو، سیداصغر هاشمیتبار، مهدی معصومیان، محمدرضا مهدیپور، اکبر مطلبیزاده، محمدجواد صفری و محسن شفایی اشاره کرد که همگی از جامعه دانشگاهی هستند.
طی سالهای گذشته در کنار تحریمهای وضعشده، محققان و دانشگاهیان ایدههایی را برای مقابله با تحریمها ارائه دادهاند. براساس دادههای پایگاه اطلاعات علمی ایران (ایرانداک) از سال 1370 تا 1397، نزدیک به 1142 پایاننامه و رساله دکتری با موضوع «تحریم» از سوی دانشگاههای مختلف کشور منتشر شده است، البته میزان انتشار این پایاننامهها با توجه به وضع تحریمهای سنگین طی سالهای اخیر چشمگیر بوده است؛ بهطور مثال در سال 1390، 68 اثر، سال 1391، 81 اثر، سال 1392، 114 اثر، سال 1393، 153 اثر، سال 1394، 159 اثر، سال 1395، 185 اثر، سال 1396، 210 اثر و سال 1397، 141اثر در قالب پایاننامه و رساله دکتری ارائه شده است. البته این پراکندگی در دوره کارشناسیارشد بیش از دوره دکتری بوده است، بهطوری که موضوع تحریم در 1184 پایاننامه کارشناسیارشد مورد بررسی قرار گرفته است.
از دیگر نکات قابلتوجه در آمارهای موجود، دانشگاههایی است که بیشترین اثر را در این حوزه داشتهاند که دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهرانمرکزی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهرانمرکزی-دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران- دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تربیتمدرس-دانشکده علوم انسانی و دانشگاه علامه طباطبایی بهترتیب دارای بیشترین آثار در این حوزه بودهاند. البته توزیع رشتههای مرتبط با این موضوع نیز میتواند قابلتامل باشد، براساس دادههای بهدستآمده علوم انسانی با 229 اثر، علوم سیاسی با 171 اثر، مدیریت با 169 اثر، حقوق با 138 اثر، علوم اقتصادی با 122 اثر و رشته الهیات و معارف اسلامی با 121 اثر جزء رشتههای برتر در رابطه با بررسی موضوع تحریم بودهاند.
همچنین نگاهی به عناوین پایاننامههای منتشرشده طی سالهای اخیر جهتگیری دانشجویان را در این حوزه بیشتر نشان میدهد، بهطور مثال پایاننامه کارشناسیارشد «تحریمهای نفتی و ضمانت اجرای آن از منظر حقوق بینالملل» که توسط یکی از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد صفادشت منتشر شده، جزء یکی از پایاننامههای سال 1397 است، به عقیده این دانشجو راهحل مقابله با تحریم، روش سیاسی و دیپلماتیک است. در چکیده این اثر آمده است: «در این تحقیق به مساله تحریم، انواع، مکانیسم و کارکرد آن و نقش حقوق بینالملل در مقابله با تحریمها و روشهای استفاده از ابزارهای حقوقی جهت پیشگیری از اثرات تحریم آورده شده است و در انتها نیز به مساله برجام و خروج یکطرفه آمریکا و وضع تحریمهای یکجانبه نیز اشاره شده و بیان شده که مقابله با تحریمهای بینالمللی بیشتر از آنکه راهحل حقوقی داشته باشد، راهحل سیاسی ودیپلماتیک دارد.»
همچنین نتیجه پایاننامه ارشد دیگری با عنوان «تاثیر تحریمهای بینالمللی بر صادرات کالاهای صنعتی ایران» که توسط یک دانشجوی دانشگاه تبریز به نگارش درآمده است، بیانگر این است که: «تحقیق حاضر به بررسی و مقایسه تاثیر تحریمهای مختلف بر صادرات کالاهای صنعتی ایران در 22 زیربخش صنعتی (در سطح کدهای دورقمی ISIC) طی دورههای زمانی 1394-1379 میپردازد. نتایج حاصل از تحقیق نشان میدهد زیربخشهای مختلف به میزان متفاوتی از تحریمها متاثر شدهاند و تاثیر تحریمها روی برخی زیربخشهای صنعتی نیز معنیدار نبوده است.»